Vai trò và tác dụng của dấu câu trong văn bản nghệ thuật

Ngày lập kế hoạch:
Ngày thực hiện:
Chủ đề I
Tiết 1->6: Vai trò và tác dụng của dấu câu trong văn bản nghệ thuật

Mục tiêu cần đạt:
 HS nắm được kiến thức và kĩ năng sau:
Các loại dấu câu và cách sử dụng dấu câu trong những mục đích nói và viết cụ thể.
ý nghĩa, hiệu quả biểu đạt của việc sử dụng dấu câu trong các văn bản nghệ thuật.
Cảm nhận, phân tích vai trò, tác dụng của dấu câu trong các văn bản nghệ thuật.
Sử dụng thành thạo dấu câu trong ngữ cảnh nói và viết.
Tiến trình lên lớp:
ổn định tổ chức
Bài mới:

?Liệt kê các loại dấu câu đã học trong chương trình từ lớp 6->lớp 8?

?ở lớp 6 em đã học những loại dấu câu nào?


?Nêu công dụng của các loại dấu câu đó?


?Ngoài công dụng trên dấu câu còn dùng để làm gì?
I/ Ôn tập về các loại dấu câu:


1-Dấu câu học ở lớp 6:

- Dấu chấm: kết thúc câu trần thuật.
- Dấu chấm hỏi: kết thúc câu nghi vấn
- Dấu chấm than: kết thúc câu cầu khiến và câu cảm thán
- Dấu phẩy: phân cách thành phần và bộ phận của câu
* Lưu ý:
- Dấu câu còn có công dụng bày tỏ tình cảm, thái độ của người viết
Bài tập 1:
 Những đoạn văn, thơ sau người ta lược bỏ một số dấu câu, căn cứ vào chức năng của dấu câu em hãy điền chúng vào vị trí thích hợp.
a/ “Ngày mai dân ta sẽ sống sao đây
Sông Hồng chảy về đâu và lịch sử
 Bao giờ dãy Trường Sơn bừng giấc ngủ
Cánh tay Phù Đổng sẽ vươn mây
 Rồi cờ sẽ ra sao Tiếng hát sẽ ra sao
 Ôi độc lập ”
 ( Chế Lan Viên)
Gợi ý
 “ Ngày mai dân ta sẽ sống sao đây?
 Sông Hồng chảy về đâu? và lịch sử?
 Bao giờ dãy Trường Sơn bừng giấc ngủ
Cánh tay Phù Đổng sẽ vươn mây?
 Rồi cờ sẽ ra sao? Tiếng hát sẽ ra sao?
 Ôi! độc lập. ”

b/ Người ta nhớ nhà nhớ cửa nhớ những nét mặt thân yêu nhớ những con đường đã đi về năm trước nhớ người bạn chiếu chăn dắt tay nhau đi trên những con đường vắng vẻ ngào ngạt mùi hoa xoan còn thơm mát hơn cả hoa cau hoa bưởi người ta nhớ heo may giếng vàng người ta nhớ cá mè rau rút người ta nhớ trăng bạc chén vàng
 (Vũ Bằng)
Gợi ý
 Người ta nhớ nhà ,nhớ cửa, nhớ những nét mặt thân yêu, nhớ những con đường đã đi về năm trước, nhớ người bạn chiếu chăn dắt tay nhau đi trên những con đường vắng vẻ, ngào ngạt mùi hoa xoan còn thơm mát hơn cả hoa cau, hoa bưởi. Người ta nhớ heo may giếng vàng; người ta nhớ cá mè, rau rút; người ta nhớ trăng bạc, chén vàng.
 (Vũ Bằng)
Bài tập 2:
 Những câu sau câu nào đặt dấu câu đúng? Câu nào đặt dấu câu chưa đúng, hãy ghi chữ Đ (đúng), S (sai) vào chỗ trống trước mỗi câu.

Con đường nằm giữa hàng cây, toả rợp bóng mát.


Con đường nằm giữa hàng cây toả rợp bóng mát.
Hương cứ trầm trồ khen những bông hoa đẹp quá!

Hương cứ trầm trồ khen những bông hoa đẹp quá.
 Gợi ý
A-> S C-> S
B-> Đ D-> Đ
Bài tập 3:
 đoạn văn dưới đây có những dấu chấm câu đặt sai vị trí. Em hãy sửa lại cho đúng.
 Trên con đường xuyên tỉnh Hoàng Liên Sơn. Xe chúng tôi lao đi vun vút. Những đám mây trắng như sà xuống cửa kính ô tô. Tạo nên một cảm giác bồng bềnh, huyền ảo. Những thác nước trắng xoá. Những rừng cây âm âm xanh rì. Hiện nhanh và lướt qua loang loáng trước khung cửa nhỏ.
 Gợi ý
 Trên con đường xuyên tỉnh Hoàng Liên Sơn, xe chúng tôi lao đi vun vút. Những đám mây trắng như sà xuống cửa kính ô tô tạo nên một cảm giác bồng bềnh, huyền ảo. Những thác nước trắng xoá, những rừng cây âm âm xanh rì hiện nhanh và lướt qua loang loáng trước khung cửa nhỏ.
Bài tập 4:
 Học sinh đọc đoạn văn sau:
 “ Bỗng “choang” một cái, thôi phải rồi, hắn đập cái chai vào cột cổng…ồ hắn kêu…Hắn vừa chửi vừa kêu làng như bị người ta cắt họng. ồ hắn kêu! ”
 Cùng một thông tin (ồ hắn kêu) nhưng sau mỗi câu văn tác giả lại dùng dấu câu khác nhau, em hãy so sánh để nhận ra mục đích và tác dụng của dấu câu trong hai câu văn trên.
 Gợi ý
 Đoạn văn lặp lại hai lần câu “ồ hắn kêu” nhưng với hai dấu câu khác nhau. Dấu chấm lửng sau câu thứ hai được dùng mang ý nghĩa miêu tả, diễn tả một hành vi lạ lùng của Chí Phèo. Dấu chấm than sau câu thứ 4 lại mang ý nghĩa cảm thán, diễn tả sự ngạc nhiên, bất ngờ của người chứng kiến trước hành vi lạ lùng đó của Chí Phèo.
Bài tập 5:
 Các câu được sử dụng trong đoạn trích dưới đây có giá trị tu từ rõ rệt. Hãy phân tích.
 “Người ta xúm lại, tóm ngang nó. Nó không chạy. Nhưng nó vẫn nhai, vẫn nuốt. Rồi biết thế nguy, nó không nhai, trợn mắt lên nuốt chửng. Rồi lại hấp tấp ngốn thêm miếng nữa.
 Chửi. Kêu. Đấm. Đá. Thụi. Bịch. Cẳng chân. Cẳng tay. Như mưa vào đầu. Như mưa vào lưng. Như mưa vào vào chân nó.”
 Trả lời
 Toàn bộ đoạn trích là những câu đơn và các câu đơn đặc biệt, phù hợp với nội dung sự việc được diễn tả trong đoạn văn: Sự việc diễn ra nhanh, đó là việc đánh kẻ ‘ăn cắp” và dồn dập, liên tục, không ngừng với sự tham gia của nhiều người, đánh bằng mọi cách.




?Kể tên các dấu câu và công dụng của dấu câu đã học ở lớp 7?
2- Dấu câu học ở lớp 7, 8:
a/ Các dấu câu đã học ở lớp 7:
* Dấu chấm lửng:
 - Biểu thị bộ phận liệt kê chưa hết
 - Biểu thị lời nói ngập ngừng ngắt quãng
 - Làm giảm nhịp điệu câu văn, hài hước, dí dỏm.
 * Dấu chấm phẩy:
 - Đánh dấu danh giới của các vế câu trong câu ghép có cấu tạo phúc tạp.
 - Đánh dấu bộ phận của phép liệt kê
 * Dấu gạch ngang:
 - Đánh dấu bộ phận giải thích chú ý
 - Đánh dấu lời nói trực tiếp của nhân vật trong đối thoại
 - Biểu thị sự liệt kê
 - Nối các từ trong một liên doanh

Bài tập 1:
 Điền dấu câu một cách thích hợp vào các đoạn trích sau:
a/ “ Một canh hai canh lại ba canh
Trằn trọc băn khoăn giấc chẳng thành”
 (Hồ Chí Minh)
Gợi ý
 “ Một canh… hai canh… lại ba canh
 Trằn trọc băn khoăn giấc chẳng thành”
b/ Mẹ tôi thường dạy các con
 Các con phải thương yêu nhau giúp đỡ nhau trong cuộc sống.
Gợi ý
 
 Mẹ tôi thường dạy các con:
 - Các con phải thương yêu nhau giúp đỡ nhau trong cuộc sống
Bài tập 2:
 Điền dấu chấm phẩy vào đoạn văn sao cho hợp lí.
 Quan lại vì tiền mà bất chấp công lí sai nha vì tiền mà tra tấn cha con vương ông Tú Bà, Mã Giám Sinh, Bạc Bà, Bạc Hạnh vì tiền mà làm nghề buôn thịt bán người Sở Khanh vì tiền mà táng tận lương tâm Khuyển Ưng vì tiền mà lao vào tội ác. Cả một xã hội chạy theo tiền.
Gợi ý
 Điền dấu chấm phẩy vào đoạn văn sao cho hợp lí.
 Quan lại vì tiền mà bất chấp công lí; sai nha vì tiền mà tra tấn cha con vương ông; Tú Bà, Mã Giám Sinh, Bạc Bà, Bạc Hạnh vì tiền mà làm nghề buôn thịt bán người; Sở Khanh vì tiền mà táng tận lương tâm; Khuyển Ưng vì tiền mà lao vào tội ác. Cả một xã hội chạy theo tiền.
Bài tập 3:
 Phân tích ý nghĩa tu từ của các dấu câu trong các ví dụ sau:
 a/ “Ôi! sáng xuân nay, xuân 41
Trắng rừng biên giới nở hoa mơ
 Bác về…im lặng. Con chim hót
 Thánh thót bờ lau vui ngẩn ngơ…”
 (Tố Hữu)
 b/ Anh đi đó, anh về đâu
 Cánh buồm nâu …cánh buồm nâu…cánh buồm
Gợi ý
 a/ Dấu chấm lửng, dấu chấm ngắt câu giữa dòng diễn tả sự im lặng, sự xúc động thiêng đến tận cùng giây phút Bác Hồ trở về nước sau 30 năm xa cách.
 b/ Dấu chấm lửng và điệp ngữ thể hiện tình cảm quyến luyến sâu sắc của người con gáI đối với người ra đI trong cảnh tiễn đưa ở bến sông. Con thuyền rời xa bến người phụ nữ dõi mắt nhìn theo cánh buồm cứ xa dần, xa dần màu nâu nhạt dần rồi mất hẳn chỉ còn lại cánh buồm xa tít ở cuối trời và nỗi nhớ vời vợi của người ở lại.



?Nêu công dụng của dấu ngoặc đơn?


?Nêu công dụng của dấu hai chấm?
b- Dấu câu học ở lớp 8:
* Dấu ngoặc đơn:
 - Đánh dấu phần chú thích (giải thích, thuyết minh, bổ sung thêm)
* Dấu hai chấm:
 - Đánh dấu phần giải thích, thuyết minh, bổ xung thêm
 - Đánh dấu lời dẫn trực tiếp (dùng với dấu ngoặc kép) hay lời đối thoại (dùng với dấu gạch ngang).
Bài tập 1:
 Chỉ rõ công dụng của các dấu câu trong các trường hợp sau:
a/ Trên đường đi học về Nam nói:
 - Mai tớ đi học môn toán.
b/ Một canh…hai canh…lại ba canh
Trằn trọc băn khoăn giấc chẳng thành
 c/ Quan đi kinh lí trong vùng
 Đâu có gà vịt…là lùng bắt ngay.
 (Ca dao)
 d/ Truyện Kiều (Nguyễn Du) là tác phẩm văn học có giá trị nhân đạo sâu sắc.
 Gợi ý
 a/ Dấu hai chấm báo hiệu lời dẫn trực tiếp
 Dấu gạch ngang đánh dấu lời đối thoại trực tiếp
 b/ Dấu chấm lửng làm giãn nhịp điệu câu thơ và diễn tả thời gian trôi một cách chậm chạp, nặng nề.
 c/ Dấu chấm lửng đánh dấu bộ phận chưa liệt kê hết và bộc lộ thái độ mỉa mai châm biếm.
 d/ Dấu ngoặc đơn đánh dấu bộ phận giải thích Tuyện Kiều là của tác giả Nguyễn Du.
 Bài tập 2:
 Đoạn trích sau đã bị lược dấu câu, căn cứ vào công dụng của dấu câu em hãy khôi phục lại.
 Lâu lắm rồi mẹ mới về thăm nhà. Nam rất mừng nhìn thấy mẹ nó reo lên:
 A mẹ về rồi Nó ríu chân chạy ra ôm chầm lấy mẹ hai mẹ con mừng mừng tủi tủi mắt nhoè nước
Gợi ý
 Lâu lắm rồi mẹ mới về thăm nhà. Nam rất mừng nhìn thấy mẹ nó reo lên:
 A! mẹ về rồi. Nó ríu chân chạy ra ôm chầm lấy mẹ; hai mẹ con mừng mừng, tủi tủi mắt nhoè nước.
Bài tập 3:
 Viết một đoạn văn ngắn có sử dụng dấu hai chấm và dấu chấm lửng một cách hợp lí.