Chuyên đề Đôi mắt của Nam Cao

 vaên xuoâi khaùng Phaùp – TTLT Vónh Vieãn 83 
 VAÊN XUOÂI KHAÙNG PHAÙP 
ÑOÂI MAÉT Nam Cao 
* Vaàng traùn em vöông trôøi queâ höông 
Maét em vôøi vôïi buoàn Taây Phöông …” 
(Quang Duõng) 
A. CAÂU HOÛI: 
 Caâu 1: Luùc ñaàu, Nam Cao ñaët teân cho thieân truyeän ngaén cuûa mình laø “Tieân sö 
thaèng Taøo Thaùo”, sau ñoåi laø Ñoâi maét. Caên cöù vaøo taùc phaåm. Haõy giaûi thích taïi sao Nam Cao 
laïi ñoåi teân taùc phaåm nhö vaäy? YÙ nghóa cuûa teân truyeän Ñoâi maét ? 
* Gôïi yù traû lôøi 
Luùc ñaàu, Nam Cao ñaët teân cho thieân truyeän ngaén cuûa mình laø Tieân sö thaèng Taøo 
Thaùo, sau laïi ñoåi thaønh Ñoâi maét. Taùc phaåm ñöôïc keát thuùc baèng tieáng chöûi yeâu, ñaày thaùn phuïc 
cuûa nhaân vaät Hoaøng khi nghe vôï ñoïc Tam Quoác ôû caùi ñoaïn Taøo Thaùo ñaùnh Quan Coâng: “Taøi 
thaät! Taøi thaät! Taøi ñeán theá laø cuøng! Tieân sö thaèng Taøo Thaùo!”. Luùc ñaàu coù leõ taùc giaû ñaët teân 
truyeän laø Tieân sö thaèng Taøo Thaùo laø do oâng nhaän ra ñöôïc caùi ñoäc ñaùo cuûa caâu keát xuaát thaàn 
naøy. Nhöng sau ñoù, khi ñaõ ngaãm nghó laïi, nhö chính Nam Cao vieát trong nhaät kí, oâng “ñaët cho 
noù moät caùi teân giaûn dò vaø ñöùng ñaén hôn, Ñoâi maét”. Nhö vaäy caùi teân Ñoâi maét ra ñôøi sau söï 
nghieàn ngaãm cuûa nhaø vaên, vöøa giaûn dò vöøa saâu saéc, theå hieän ñöôïc chuû ñeà cuûa taùc phaåm. Ñoâi 
maét laø vaán ñeà caùch nhìn, vaán ñeà quan ñieåm. Nam Cao goïi ñoù laø caùch “nhìn ñôøi vaø nhìn 
ngöôøi”. Caùch nhìn aáy ñöôïc theå hieän moät caùch cuï theå vaø sinh ñoäng, ñaày aùm aûnh ngheä thuaät 
trong taùc phaåm. Ñoù laø caùch nhìn nhaân daân lao ñoäng, chuû yeáu laø ngöôøi noâng daân trong nhöõng 
naêm ñaàu cuûa cuoäc khaùng chieán choáng thöïc daân Phaùp cuûa moät lôùp trí thöùc vaên ngheä só. 
 Caâu 2: Nhöõng taùc phaåm cuûa Nam Cao thöôøng ñöôïc xem nhö laø tuyeân ngoân ngheä 
thuaät cuûa taùc giaû? Chuù thích thôøi kyø saùng taùc. (HS töï soaïn). 
B. LAØM VAÊN 
 “… Ñoâi maét cuûa Nam Cao ñöôïc coi nhö laø baûn Tuyeân ngoân Ngheä Thuaät 
cuûa theá heä chuùng toâi, hoài aáy…” (Toâ Hoaøi). Phaân tích taùc phaåm ñeå laøm saùng toû nhaän ñònh 
treân. 
* Gôïi yù 
 1/ Ñoâi maét thuoäc soá nhöõng taùc phaåm môû ñaàu xuaát saéc cuûa neàn vaên xuoâi Vieät Nam 
sau caùch maïng thaùng taùm 1945. 
 Ñoïc Ñoâi maét, ñaàu tieân ta nhaän ra moät maûng hieän thöïc thôøi kì ñaàu cuûa cuoäc khaùng 
chieán gian khoå. Vaãn chöa thaáy Nam Cao, ñoät phaù qua lôùp voû hieän thöïc, ta nhaän ra taàng ngaàm 
taâm traïng cuûa moät theá heä trí thöùc vaên ngheä só hoài aáy. Vaãn chöa thöïc söï thaáy Nam Cao. Phaûi 
ñaøo ñeán lôùp thöù ba, ta môùi baét gaëp taàng tö töôûng, töùc laø taàng yù nghóa nhaân sinh maø nhaø vaên 
muoán göûi gaém trong taùc phaåm. AÁy laø vaán ñeà “ñoâi maét”, vaán ñeà nhaän ñöôøng, vaán ñeà xaùc ñònh 
caùi nhìn ñuùng ñoái vôùi nhaân daân vaø khaùng chieán. Nhaø vaên Toâ Hoaøi nhaän xeùt raát ñuùng raèng: 
“Ñoâi maét laø tuyeân ngoân ngheä thuaät chung cuûa lôùp vaên ngheä só luùc baáy giôø”. 
 2/ Nhö vaäy, Ñoâi maét cô baûn laø moät taùc phaåm luaän ñeà, noù muoán ñeà xuaát, tranh luaän 
moät vaán ñeà thuoäc veà caùch nhìn, veà laäp tröôøng quan ñieåm, veà nhaân sinh quan vaø theá giôùi 
quan. Tính haáp daãn cuûa vaán ñeà maø Ñoâi maét ñaët ra ñaõ huùt nhieàu caây buùt phaân tích taùc phaåm 
naøy lao vaøo cuoäc luaän chieán tö töôûng, say meâ khai thaùc caùi nhìn ñuùng cuûa Ñoä, caùi nhìn sai 
 vaên xuoâi khaùng Phaùp – TTLT Vónh Vieãn 84 
cuûa Hoaøng, bieát baøi bình luaän vaên chöông thaønh baøi kieåm ñieåm tö caùch coâng daân. Ñuùng laø coù 
moät nhaø tö töôûng Nam Cao trong Ñoâi maét – moät nhaø tö töôûng saâu saéc, khoâng oàn aøo maø thaâm 
traàm yù nhò. Nhöng nhaø tö töôûng Nam Cao ñaõ giao hoøa tuyeät dieäu vôùi nhaø ngheä só Nam Cao, 
taïo ra moät nuï cöôøi aån hieän khaép taùc phaåm, moät nuï cöôøi trí tueä thaâm thuyù, coù söùc haáp daãn lôùn 
ñoái vôùi ngöôøi ñoïc. Phaûi chaêng ñoïc Ñoâi maét laø ñoïc ñöôïc nuï cöôøi raát Nam Cao aáy, ñoïc ra nhaø 
tö töôûng trong nhaø ngheä só chöù khoâng phaûi nhaø ngheä só trong nhaø tö töôûng. 
 Ñaàu tieân, haõy khaûo saùt nhaân vaät thaønh coâng nhaát cuûa Ñoâi maét laø vaên só Hoaøng. Ñoïc 
luaän ñeà Ñoâi maét neân ñoïc töø hình töôïng, qua hình töôïng aáy, ñoàng thôøi neân thaáy nuï cöôøi Nam 
Cao aån hieän trong ñoù, ngöôøi ñoïc seõ thaáy bao nhieâu laø thuù vò. Chaúng tình côø chuùt naøo khi Nam 
Cao choïn ñieåm xuaát phaùt cho caâu chuyeän veà Hoaøng laïi baèng hình aûnh con choù Taây hung 
haêng môû ñaàu taùc phaåm. Moät con choù cao lôùn nhö con beâ, raát hung tôïn, ñeán möùc moãi laàn Ñoä 
ñeán chôi, maëc duø ñaõ ñöôïc anh Hoaøng ra ñöùng taán yeåm trôï, Ñoä cuõng chæ ñuû can ñaûm böôùc voäi 
qua ñaèng sau caùi ñuoâi noù ñeå vaøo phoøng khaùch. Ñoä phaûi thuù thöïc: “Toâi raát sôï con choù gioáng 
Ñöùc hung haêng aáy. Sôï ñeán noãi moät laàn ñeán chôi, khoâng thaáy anh Hoaøng ra ñöùng taán ñeå giöõ 
noù maø laïi buoàn raàu baùo cho toâi bieát noù cheát roài, thì maëc daàu coù laøm ra maët tieác vôùi anh, thaät 
tình toâi thaáy nheï caû ngöôøi”. Taïi sao caâu chuyeän veà Hoaøng laïi baét ñaàu töø con choù? Phaûi 
chaêng, tröôùc heát, ñoù laø chi tieát coù khaû naêng ñaäp maïnh vaøo aán töôïng cuûa ngöôøi ñoïc, taïo söùc 
cuoán huùt ngay töø ñaàu. Song quan troïng hôn, Nam Cao muoán giaùn tieáp gôïi aán töôïng haøi höôùc 
vaø bao truøm veà Hoaøng (oâng chuû con choù): phuù quyù – thôøi daân cheát ñoùi ñaày ñöôøng maø Hoaøng 
vaãn kieám ñuû moãi ngaøy vaøi laïng thòt boø nuoâi choù thì ñaâu phaûi loaïi ngöôøi thöôøng – vaø döõ daèn 
nöõa. Lieàn sau hình aûnh choù döõ (ñaõ cheát) laø chaân dung bieám hoïa cuûa Hoaøng. Ñaây laø loaïi chaân 
dung dò daïng khoâi haøi raát sôû tröôøng cuûa Nam Cao, khieán oâng döïng Hoaøng noåi hình noåi khoái 
leân, cöïa quaäy raát kì thuù: “Anh Hoaøng ñi ra. Anh vaãn böôùc kheänh khaïng, thong thaû bôûi vì 
ngöôøi to beùo quaù, vöøa böôùc vöøa bôi hai caùnh tay keành keänh ra hai beân, nhöõng khoái thòt ôû beân 
döôùi naùch keành ra vaø troâng tun nguûn nhö ngaén quaù. Ñuùng laø moät chaân dung khieán ngöôøi ñoïc 
phaûi nhôøn ngaáy leân. Nam Cao coøn boå sung vaøo ñaáy “moät caùi vaønh moùng ngöïa ria” ñaëc thò 
daân. Chæ môùi xuaát hieän, Hoaøng ñaõ hieän leân raát soáng: ñaày öù söï no neâ muùp míp, söï nhaøn haï 
phong löu, khieán anh ta trôû neân raát chöôùng trong hoaøn caûnh caû moät daân toäc ñang gian lao 
khaùng chieán. 
 Qua hoài töôûng cuûa Ñoä, Nam Cao duøng pheùp ñoàng hieän laøm hieän ra moät Hoaøng cuûa 
quaù khöù, taïo theâm beà daøy cho hình töôïng. Hoaøng voán laø keû ñoá kò, cô hoäi, laät loïng, giaû doái… 
Ñaëc bieät Hoaøng coù caùi taät “ñaù baïn” moät caùch ñoät ngoät, coù luùc ñaõ ra baùo chöûi baïn beø. 
 Nam Cao khoâng ñao to buùa lôùn vôùi Hoaøng, nhö Hoaøng ñaõ töøng ñao to buùa lôùn baùng 
boå noâng daân. Nhieàu choã, ngoøi buùt cuûa nhaø vaên raát kín, thoaùng ñoïc chaúng thaáy gì, nhöng caøng 
ngaãm caøng thaáy ñaày thaâm yù. Ví nhö ñoaïn taû Hoaøng ñoùn Ñoä. Thoaït nhìn thì coù veû thaân tình, 
nhìn kó thì hoaù ra ñoùng kòch. Hoaøng caàu kì, phöùc taïp, taïo daùng trong moät heä thoáng ñoäng taùc, 
trau chuoát ñeán caû nhöõng caùi chìa tay, heù mieäng, roài laâm li keâu leân nhöõng tieáng ôû trong coå 
hoïng… Nam Cao ñaõ “kòch hoùa” haønh ñoäng cuûa nhaân vaät, baét anh ta phaûi boäc loä taân cuøng söï 
giaû doái trong baûn chaát. 
 Maø naøo ñaõ heát. Caùi ngheà cuûa Hoaøng cuõng coù moät ñieàu gì thaät baát oån: Hoaøng laø nhaø 
vaên kieâm tay buoân chôï ñen. Quaû laø moät keát hôïp coïc caïch, laïc ñieäu. Nhaø vaên höôùng thieän, 
tay buoân höôùng lôïi. ÔÛ Hoaøng, nhaø vaên khoâng laán aùt ñöôïc con buoân, maø ngöôïc laïi “con buoân 
hoùa”, neân Hoaøng luoân so bì tính toaùn, sôï thieät. 
 vaên xuoâi khaùng Phaùp – TTLT Vónh Vieãn 85 
 Nhieàu ngöôøi ñaõ cho raèng baûn thaân caùch soáng thanh lòch cuûa Hoaøng khoâng coù gì 
ñaùng pheâ phaùn caû. Hoaøng cuõng khoâng phaûi laø phaûn ñoäng, laø keû thuø cuûa khaùng chieán. Vaäy 
ñaùnh giaù caùch soáng cuûa Hoaøng nhö theá naøo? Phaûi ñaët Hoaøng vaøo hoaøn caûnh caû daân toäc 
khaùng chieán. Trong luùc moïi ngöôøi queân caù nhaân mình ñeå soáng vaø chieán ñaáu cho ñoäc laäp, töï 
do cuûa toå quoác thì Hoaøng laïi chaêm soùc caù nhaân quaù kó löôõng: ñi taûn cö vaãn duøng thuoác laù 
thôm, vaø coøn ñuû thôøi gian tæa toùt vaønh ria meùp… Ñaáy laø loái soáng kieåu caùch, xa laï, voâ traùch 
nhieäm, boäc loä baûn chaát ích kæ cuûa Hoaøng. 
 Caùch soáng aáy coù nguyeân nhaân töø caùch nhìn, nhìn leäch thì soáng leäch. Caùi nhìn cuûa 
hoaøng cuõng khoâng phaûi sai caû, nhöng cô baûn, Hoaøng nhìn raát meùo moù veà nhaân daân (ñaëc bieät 
laø noâng daân), veà khaùng chieán. Ngöôøi xöa noùi: “Quoác gia höng vong, thaát phu höõu traùch”. 
Nhöng Hoaøng laïi soáng raát voâ traùch nhieäm, ngoâi nhaø luoân ñoùng kín coång cuûa anh nhö moät 
bieåu töôïng cho thaùi ñoä ñöùng ngoaøi cuoäc, cho caùi laïnh leõo döûng döng cuûa keû ñaõ khöôùc töø 
khaùng chieán. AÁy theá maø Hoaøng laïi thích ñöùng ngoaøi ñeå chöûi ñoång – chöûi ñoång nhaân daân, 
chöûi ñoång khaùng chieán. Hoaøng saéc saûo ñeán hieám coù khi gieãu côït nhaân daân: naøo laø chò daâu bò 
em ñuoåi ra vöôøn maø ñeû; naøo laø ngöôøi nhaø queâ hay nhoøm ngoù, khaùch laï vaøo laøng thì ñeám 
ñöôïc töøng noát ruoài treân maët, töøng loã raùch ôû oáng quaàn beân traùi; naøo laø ngöôøi nhaø queâ thích xeùt 
giaáy, thích noùi chuyeän chính trò…, toùm laïi laø toaøn nhöõng ngöôøi “vöøa ngoá vöøa nhaëng xò”. 
Hoaøng coøn coù taøi bình luaän boäc loä thaùi ñoä ñaùnh giaù theo kieåu cheâ bai moät caùch noàng nhieät 
ñeán traéng trôïn. “Noãi khinh bæ cuûa anh phì caû ra ngoaøi theo caùi bóu moâi daøi thöôøn thöôït. Muõi 
anh nhaên lai nhö ngöûi thaáy muøi xaùc thoái”. Ñoàng minh vôùi thaùi ñoä ñoäc aùc naøy laø vôï Hoaøng. 
Coâ ta nghe choàng keå, khoaùi traù tôùi möùc cöôøi ruù leân, cöôøi ñeán phaùt ho, ñeán chaûy caû nöôùc 
maét… Hoaøng caøng toû ra saéc saûo caøng trôû neân phieán dieän. Ño ä nhaän xeùt raát chính xaùc: caùch 
nhìn ñôøi, nhìn ngöôøi cuûa Hoaøng laø caùch nhìn “moät phía”,(maø laïi laø phía hieän töôïng, phía beân 
ngoaøi), hoaøn toaøn muø môø veà baûn chaát toát ñeïp beân trong cuûa nhöõng ngöôøi noâng daân khaùng 
chieán, neân anh ta ñaõ khinh bæ hoï ñeán taøn nhaãn, daãn ñeán thaùi ñoä bi quan tröôùc tieàn ñoà cuûa 
cuoäc khaùng chieán laø moät taát yeáu. Chính Hoaøng töï nhaän: “Toâi bi laém”. Bi vì khoâng coâng nhaän 
vai troø lòch söû cuûa nhaân daân, Hoaøng chæ bieát suøng baùi caù nhaân laõnh tuï. Maø Hoaøng suøng baùi 
Cuï Hoà moät caùch ngoâ ngheâ, nöïc cöôøi, nhaát laø khi Hoaøng toû yù thöông cho OÂng cuï: “Phaûi cöùu 
moät nöôùc nhö nöôùc mình keå cuõng khoå cho OÂng cuï laém (…) duø daân mình coù toài ñi nöõa, OÂng 
cuï xoay quanh roài cuõng cöù ñoäc laäp nhö thöôøng”. Ñaây laø caùi nhìn cuûa moät con ngöôøi bò caàm tuø 
trong chuû nghóa caù nhaân, laøm hoûng tö caùch coâng daân laãn tö caùch nhaø vaên ôû Hoaøng. Nam Cao 
ñeå Hoaøng thaû söùc “chöûi ñoång” ñoái vôùi cuoäc kha ùng chieán, roài baát ngôø laïi ñeå Hoaøng sa vaøo caùi 
baøn toå toâm vôùi boïn trí thöùc caën baõ ôû Haø Noäi thaûi veà. Nam Cao coøn ñeå Hoaøng than phieàn raèng 
khoâng coù moät caùi baøn cho ra hoàn ñeå vieát vaên, vaø y ao öôùc seõ vieát veà caùi thôøi naøy nhö Vuõ 
Troïng Phuïng töøng vieát Soá ñoû . Laïi moät cô hoäi ñeå Nam Cao phôi baøy khoâng thöông tieác caùi 
nhìn hôøi hôït maø taøn nhaãn cuûa Hoaøng. Chao ôi! Chæ coù loaïi ngöôøi nhö Hoaøng môùi daùm taùo tôïn 
ñaùnh ñoàng cuoäc khaùng chieán vó ñaïi cuûa daân toäc vôùi caùi oâ hôïp, phi lí thôøi Vuõ Troïng Phuïng, 
ñaët cuoäc khaùng chieán trong moät caùi nhìn gieãu côït. Ñeán ñaây thì toaøn boä baûn chaát cuûa Hoaøng 
ñaõ bò loät traàn tröôùc tieáng cöôøi bieám hoaï saéc saûo, thaâm thuyù cuûa Nam Cao. 
 3/ Hoaøng traøn ngaäp trong Ñoâi maét, nhöng noùi theá giôùi cuûa Ñoâi maét laø theá giôùi cuûa 
Hoaøng thì laïi khoâng oån. Vì caïnh Hoaøng laø Ñoä. Cuoäc gaëp gôõ giöõa Hoaøng vaø Ñoä laø cuoäc gaëp 
gôõ cuûa hai caùi nhìn, hai caùch soáng traùi ngöôïc. Ñoä laø moät nhaø vaên cuõ nhöng coù caùi nhìn môùi, 
soáng gaén boù vôùi khaùng chieán. Neáu Hoaøng ñaày aép ngoân ngöõ ñeán möùc ngoa ngoaét thì Ñoä laïi 
 vaên xuoâi khaùng Phaùp – TTLT Vónh Vieãn 86 
ñaày aép suy tö. Hai nhaân vaät töông phaûn nhau gay gaét ôû caû tính caùch, caùi nhìn laãn buùt phaùp 
mieâu taû cuûa Nam Cao. 
 Truyeän coøn coù moät chi tieát raát dí doûm: Do Ñoä töøng nguû chung vôùi coâng nhaân xöôûng 
in, neân khi naèm chung vôùi Hoaøng, Ñoä lo ngay ngaùy maáy con raän trong boä quaàn aùo taây cuûa 
mình “du lòch” sang caùi chaên boâng thoang thoaûng muøi nöôùc hoa cuûa Hoaøng. Moät chi tieát nhoû 
maø ñuû döïng leân theá ñoái laäp haøi höôùc giöõa hai caùch soáng: Chieác chaên boâng thôm nöùc söï sang 
troïng laø chaân dung cuûa moät loái soáng xa hoa laïc loõng, coøn boä quaàn aùo taây coù “caùi gioáng kí 
sinh truøng hay phaûn chuû aáy” laïi tieâu bieåu cho loái soáng gaén boù vôùi nhaân daân khaùng chieán ñang 
lam luõ trong cuoäc ñaáu tranh sinh töû. 
 Nhöng pheùp töông phaûn cuûa Nam Cao chæ toû ra saâu saéc nhaát laø luùc nhaø vaên ñaët Ñoä 
vaø Hoaøng cuøng ñöùng tröôùc moät tình theá: anh noâng daân ñoïc thuoäc loøng baøi “ba giai ñoaïn”. 
Ñaây laø pheùp thöû quan troïng nhaèm phaân bieät trieät ñeå hai con ngöôøi raát khaùc nhau naøy. Ñieàu gì 
ñaõ xaûy ra? Hoaøng noàng nhieät phì ra bao nhieâu khinh bæ cuøng nhöõng trieát lí taêm toái, trong luùc 
Ñoä chæ laëng leõ haï moät nhaän xeùt ngaén: “Anh troâng thaáy anh thanh nieân ñoïc thuoäc loøng baøi “ba 
giai ñoaïn” nhöng anh khoâng troâng thaáy boù tre anh thanh nieân vui veû vaùc ñi ñeå ngaên quaân 
thuø”. Nhaän xeùt naøy vaïch roõ söï khaùc bieät giöõa hai kieåu tö duy: Hoaøng thieân veà caùi nhìn beà 
ngoaøi neân hôøi hôït, bi quan, taøn nhaãn; Ñoä höôùng caùi nhìn vaøo baûn chaát, muïc ñích neân thoâng 
caûm, tin yeâu nhaân daân. Caùi nhìn cuûa Ñoä theå hieän moät quaù trình phaùt trieån, töø phieán dieän ñeán 
toaøn dieän. Ñoä boäc loä chaân thaønh: tröôùc cuõng nghi ngôø söùc maïnh cuûa quaàn chuùng, nay ñaõ thaáy 
nhöõng anh “raêng ñen maét toeùt”, “goïi löïu ñaïn laø nöïu ñaïn” maø “luùc ra traän thì xung phong can 
ñaûm laém”. Mieâu taû quaù trình chuyeån hoaù cuûa Ñoä, ngoøi buùt Nam Cao taêng theâm söùc maïnh 
chaân thöïc, giaøu thuyeát phuïc. Ñoä cuõng thuoäc lôùp nhaø vaên cuõ ñi theo khaùng chieán, kòp ruõ boû tö 
töôûng laïc haäu ñeå coù ñoâi maét môùi, tình caûm môùi. Nhìn ñôøi, nhìn ngöôøi ñuùng. Ñoä ñaõ bieát hoøa 
nhaäp vôùi khaùng chieán, vôùi nhaân daân. Söï ñoái laäp giöõa Ñoä vaø Hoaøng laø söï ñoái laäp giöõa caùi môùi 
vaø caùi cuõ. Mieâu taû söï ñoái laäp ñoù, taùc giaû Nam Cao nhaèm taêng söùc pheâ phaùn caùi cuõ, khaúng 
ñònh caùi môùi. 
 4/ Ñuùng nhö Toâ Hoaøi ñaùnh giaù, Ñoâi maét laø moät baûn tuyeân ngoân ngheä thuaät. Ñaïi 
hoäi vaên hoùa toaøn quoác naêm 1948 keâu goïi trí thöùc vaø vaên ngheä só “Khaùng chieán hoùa va ên hoùa, 
vaên hoùa hoùa khaùng chieán”. Nhaïy caûm vôùi phöông höôùng ñoù, Ñoâi maét trôû thaønh tuyeân ngoân 
veà caùi nhìn tin yeâu ñoái vôùi nhaân daân vaø thôøi ñaïi, tuyeân ngoân veà choã ñöùng cuûa nhaø vaên trong 
khaùng chieán: Haõy bieát tin vaøo söùc maïnh nhaân daân, haõy bieát ñöùng vaøo haøng nguõ cuûa hoï, ñem 
taøi naêng daâng hieán cho söï nghieäp caùch maïng. Ñi maét coøn laø tuyeân ngoân veà moät quan ñieåm 
mó hoïc môùi: caùi ñeïp thuoäc veà nhaân daân, nhaân daân laø nhaân vaät trung taâm, laø nguoàn caûm höùng 
lôùn cuûa neàn vaên ngheä môùi. Ñaây laø vaán ñeà sinh töû, laø chaân lí muoân ñôøi cuûa ngheä thuaät. Moät 
neàn ngheä thuaät ñaùnh maát nhaân daân laø moät neàn ngheä thuaät töï dieät. 
 Ñaët trong theá giôùi nhaân vaät trí thöùc khaù ñoâng ñuùc cuûa Nam Cao (nhö Hoä trong 
truyeän ngaén Ñôøi thöøa, Ñieàn trong truyeän ngaén Traêng saùng, Haøi trong truyeän ngaén Mua nhaø, 
Thöù, Ñích, San … trong tieåu thuyeát Soáng moøn…), nhaân vaät Ñoä vaø Hoaøng theå hieän taøi ngheä 
xuaát saéc cuûa Nam Cao trong vieäc mieâu taû nhaân vaät. Nhaân vaät cuûa oâng saâu saéc veà tö töôûng 
maø khoâng khoâ khan trong khaùi nieäm, vöøa giaøu caù tính maø vaãn raát khaùi quaùt, coù theå töø trang 
saùch böôùc ra cuoäc ñôøi. ÔÛ hình töôïng nhaân vaät Hoaøng, oâng ñaõ phoái hôïp mieâu taû ñöôïc caû chaân 
dung, haønh vi vôùi ngoân ngöõ, gioïng ñieäu raát nhuaàn nhuyeãn khieán Hoaøng nhö con ngöôøi coù 
thaät, raát thaät, ñang hung haêng cöôøi noùi, töùc giaän, suøi caû boït meùp tröôùc maét ta. Ví nhö caùch 
 vaên xuoâi khaùng Phaùp – TTLT Vónh Vieãn 87 
Nam Cao keát thuùc thieân truyeän baèng caùi voã ñuøi ñaéc yù vaø lôøi khen Taøo Thaùo cuûa Hoaøng – 
moät chi tieát thaät taøi naêng, loät taû caûm xuùc heát mình cuûa Hoaøng vôùi moät theá giôùi xöa cuõ trong 
saùch, trong khi raát thôø ô vôùi cuoäc ñôøi keà caän. Ñoù laø moät nieàm vui laïc loõng nhö thöù quaû traùi 
muøa cuûa ñoâi maét nhìn ñôøi, nhìn ngöôøi leäch veà moät phía. Taøi naêng cuûa Nam Cao chính laø ôû söï 
keát hôïp saâu saéc giöõa tính tö töôûng ñaày söùc khaùi quaùt vôùi tính hình töôïng cöïc kì sinh ñoäng 
naøy. 
Phaân tích vaên só Hoaøng trong “Ñoâi maét” cuûa Nam Cao ñeå laøm saùng toû chuû 
ñeà taùc phaåm. 
* Gôïi yù 
 Ta ñaõ töøng tieáp xuùc vôùi nhöõng Ñieàn, nhöõng Hoä, vôùi moät Chí Pheøo, moät Laõo Haïc 
cuûa Nam Cao trong nhöõng saùng taùc tröôùc caùch maïng! Ta ñaõ baét gaëp ñöôïc ôû ñoù nhöõng ngöôøi 
daân queâ lam luõ ngheøo naøn, sôùm toái quaàn quaät vôùi caây caøy löôõi cuoác, bò bieán chaát bôûi xaõ hoäi 
ñen toái xaáu xa. Ta ñaõ nhìn thaáy vaø thoâng caûm ñôùn ñau cuøng vôùi noãi bi kòch tinh thaàn ñang 
chaát chöùa, xaâu xeù taâm hoàn cuûa nhöõng ngöôøi trí thöùc ngheøo trong xaõ hoäi. Nhöõng con ngöôøi aáy 
döôøng nhö ñaõ ñöôïc taäp hôïp laïi ñeå trôû thaønh moät heä thoáng nhaân vaät trong truyeän ngaén cuûa 
Nam Cao! 
 Sau caùch maïng moät thôøi gian, ta laïi ñöôïc tieáp xuùc vôùi nhöõng taùc phaåm môùi cuûa 
oâng. Vaø, ta chôït ngôõ ngaøng vaø khoâng neùn noåi caùi thuù vò tröôùc moät hình töôïng nhaân vaät môùi 
cuûa Nam Cao! Ñoù laø Hoaøng trong Ñoâi maét. 
 ÔÛ ñaây, nhaân vaät trung gian ñöôïc phaûn aùnh qua caâu chuyeän cuõng laø moät trong nhöõng 
nhaân vaät naèm trong heä thoáng quen thuoäc cuûa Nam Cao. Hoaøng ñöôïc giôùi thieäu vôùi chuùng ta 
cuøng döôùi tö caùch laø moät nhaø vaên, nghóa laø cuõng söû duïng ngoøi buùt ñeå laøm moät caùi ngheà cao 
quyù. Nhöng coù leõ khoâng hoaøn toaøn laø moät nhaân vaät Ñieàn luoân ñôùn ñau day döùt trong Traêng 
saùng nhöõng ngaøy xöa. ÔÛ ñaây Hoaøng hieän leân vôùi hình aûnh cuûa moät nhaø vaên coù tö caùch cuûa 
moät con buoân giöõa chôï ñen. Cuõng söû duïng ngoøi buùt, nhöng Hoaøng chöa moät laàn phaûi baên 
khoaên day döùt, phaûi töï ñoái dieän vaø suy ngaãm cuøng chính baûn thaân mình veà thieân chöùc cuûa 
moät nhaø vaên, chöa moät laàn naøo Hoaøng daèn vaët ñôùn ñau vôùi nhöõng “doøng vaên chöông vieát deã 
daõi, caåu thaû vaø voâ nghóa lí”. Noùi chung hôn laø chöa bao giôø Hoaøng töï nghó veà traùch nhieäm xaõ 
hoäi cuûa mình ñoái vôùi ngheà vaên. Trong Hoaøng, döôøng nhö caùi yù nghó “Laø nhaø vaên thì trong 
suoát cuoäc ñôøi khoâng theå cho pheùp mình soáng thôø ô, ích kæ” ñaõ chöa töøng toàn taïi, Hoaøng soáng 
giöõa cuoäc ñôøi, cuõng tính toaùn suy tö, nhöng ñoù laïi laø nhöõng “suy tö” laøm sao ñeå coù theå ñöôïc 
an nhaøn höôûng thuï. Hoaøng chaáp nhaän vaø ca tuïng moät loái soáng ích kæ, chæ bieát lo vaø nghó ñeán 
baûn thaân mình. Hoaøng saün saøng ñaët lôïi ích cuûa caù nhaân leân treân taát caû. 
 “Con ngöôøi laø toång hoøa caùc moái quan heä xaõ hoäi” (Maùc), moät cuoäc soáng coù yù nghóa 
phaûi laø cuoäc soáng coù cho vaø coù nhaän. Anh phaûi soáng vì anh vaø vì caû moïi ngöôøi. Thöïc ra, neáu 
suy xeùt cho ñeán taän cuøng, thì vieäc ñem laïi haïnh phuùc cho ngöôøi khaùc cuõng chính laø ñem 
haïnh phuùc cho chính baûn thaân mình, vaø hôn nöõa, ñoù coù theå ñöôïc coi nhö laø moät nhieäm vuï caàn 
phaûi ñöôïc laøm ôû moãi ngöôøi: 
“Neáu laø con chim, chieác laù 
Thì con chim phaûi hoùt, chieác laù phaûi xanh 
Leõ naøo vay maø khoâng coù traû 
Soáng laø cho ñaâu phaûi nhaän rieâng mình” 
 vaên xuoâi khaùng Phaùp – TTLT Vónh Vieãn 88 
 Trong Ñoâi maét, thoâng qua nhaân vaät Hoaøng, Nam Cao ñaõ neâu baät leân moät vaán ñeà coù 
yù nghóa vónh cöõu. Noù day döùt nhöõng ngöôøi laøm ngheä thuaät. Baát kì moät nhaø vaên naøo maø laïi 
khoâng caàn ñeán “ñoâi maét”vaø caùi nhìn ñöùng ñaén ñeå khaùm phaù vaø saùng taïo thöïc taïi. Nhöng, neáu 
coù moät “ñoâi maét” nhö Hoaøng thì khoâng neân coù vaø quaû thöïc khoâng caàn phaûi coù nhaát laø cho 
nhöõng ngöôøi laøm ngheä thuaät! Vôùi ñoâi maét aáy, Hoaøng döôøng nhö ñaõ bò “muø” tröôùc thôøi ñaïi. 
Nhöõng ngöôøi khaùng chieán trí thöùc nhaäp cuoäc saün saøng “chieán tröôøng ñi chaúng tieác ñôøi xanh”, 
hay nhö trong lôøi moät baøi haùt “Ñoaøn veä quoác quaân moät loøng ra ñi , naøo coù saù chi ñeán ngaøy trôû 
veà. Ra ñi ra ñi baûo toàn soâng nuùi, ra ñi ra ñi thaø cheát khoâng lui”, nhöng vôùi Hoaøng, thì ngöôøi 
noâng daân, löïc löôïng chuû yeáu cuûa khaùng chieán chæ laø moät luõ “ñaàn ñoän, loã maõng, ích kæ tham 
lam, baàn tieän caû”! Anh nhìn hoï vôùi ñoâi maét “thieáu tình thöông, thieáu traân troïng”. Nhöõng gì 
maø anh noùi vôùi hoï khoâng phaûi laø khoâng coù cô sôû, tuy nhieân noùi theo Nam Cao laø “chæ nhìn 
thaáy caùi ngoá beân ngoaøi maø khoâng thaáy caùi nguyeân côù thaät ñeïp ñeõ beân trong”. Chính vì “vaãn 
giöõ ñoâi maét aáy ñeå nhìn”, neân neáu nhìn caøng nhieàu, caøng quan saùt laém thì chæ caøng theâm”chua 
chaùt vaø chaùn naûn”maø thoâi. Hoaøng nhìn cuoäc khaùng chieán moät caùch bi quan, duø coù ñöôïc moät 
chuùt thaùn phuïc ngöôøi laõnh tuï. Nhöng neáu xeùt kó thì caùi “chuùt xíu” tin töôûng aáy laø xuaát phaùt töø 
caùi nhìn duy taâm, do söï suøng baùi caù nhaân. Chæ thaùn phuïc coù “oâng cuï” nhö ñaõ töøng ñaéc yù vôùi 
Taøo Thaùo. Hoaøng ñaõ thöïc söï soáng xa rôøi quaàn chuùng, chính vì vaäy neân anh ñaùnh giaù khoâng 
heát nhöõng khaû naêng cuûa hoï. 
 Ñoái vôùi Ñoä, moät con ngöôøi soáng gaàn guõi, hoøa nhaäp vôùi sinh hoaït vaø gaén boù vôùi 
quaàn chuùng lao ñoäng thì laïi bò Hoaøng cho laø “laøm moät anh tuyeân truyeàn nhaõi nheùp”. Ñoä nhìn 
ngöôøi noâng daân vôùi caùi nhìn “ngöôøi noâng daân nöôùc mình vaãn coøn coù theå laøm caùch maïng maø 
laøm caùch maïng thì haêng haùi laém, vaø can ñaûm laém”, anh nhìn hoï baèng caùi nhìn ñaày naâng niu 
vaø trìu meán khaùc haún vôùi Hoaøng laø khinh khi mieät thò hoï, phaàn ñoâng hoï “doát naùt, nheo nheách, 
nhaùt sôï, chòu nhuïc moät caùch ñaùng thöông”. Hoaøng khoâng nhö Ñoä coù theå caûm thoâng tröôùc 
nhöõng taät xaáu cuûa ngöôøi noâng daân, ñeå hieåu ñöôïc hoï vaø ñaùnh giaù ñuùng möùc söï ñoùng goùp cuûa 
hoï vaøo khaùng chieán. Soáng cuoäc soáng tröôûng giaû sang giaøu neân Hoaøng khoâng theå töø boû noù ñeå 
hoøa mình vaøo baàu khoâng khí chung cuûa daân toäc. Anh ñöùng beân leà cuoäc chieán, nhìn ñôøi baèng 
ñoâi maét thieån caän, thaûn nhieân vôùi tình caûnh daàu soâi löûa boûng, voâ tình vôùi caùi vaän meänh ñang 
“ngaøn caân treo sôïi toùc” cuûa ñaát nöôùc nhaân daân. Trong caûnh taûn cö maø Hoaøng vaãn thueâ ñöôïc 
moät caên nhaø khang trang vôùi “caùi saøn gaïch” ñaøng hoaøng, vaãn “nuoâi choù Taây” vaø “maøn chaên 
raéc nöôùc hoa söïc nöùc” vaø caû caùi thuù vui yeân bình ñeâm ñeâm naèm ñoïc truyeän Tam Quoác. Dó 
nhieân soáng giaøu sang, ung dung thö thaùi nhö theá thì khoâng coù haïi cho ai, vaø neáu nhìn kó thì ñoù 
chính laø caùch soáng cuûa nhöõng ngöôøi coù vaên hoùa caàn ñaùng ñöôïc bieåu döông vaø ca tuïng. 
Nhöng ñieàu ñaùng noùi ôû ñaây laø tình caûnh ñaát nöôùc ñang caàn nhöõng ngöôøi “chieán tröôøng ñi 
chaúng tieác ñôøi xanh”, bao ngöôøi ñaõ vaø ñang saün saøng giuõ aùo ra ñi, saün saøng hi sinh vaø coáng 
hieán bao xöông maùu, bao nhaø vaên ñaõ töï nguyeän loät xaùc ñeå ñeán vôùi nhaân daân vôùi daân toäc, vôùi 
traùch nhieäm coâng daân. Xuaân Dieäu, Nguyeãn Tuaân ñaõ hi sinh caùi sôû tröôøng tình yeâu vaø sôû thích 
“nhaâm nhi cheùn traø trong söông sôùm” ñeå cho gioït möïc thaám ñaãm caùi söùc aám noùng cuûa thôøi 
ñaïi, thì loái soáng cuûa Hoaøng quaû thöïc laø loái soáng cuûa moät con ngöôøi voâ traùch nhieäm, nhaãn taâm 
ñeán voâ tình aùc ñoäc. Noù bieåu hieän tö chaát cuûa moät con ngöôøi ích kæ, soáng chæ lo cho ñeán lôïi ích 
cuûa baûn thaân mình! 
 Nam Cao ñaõ xaây döïng neân nhaân vaät Hoaøng baèng moät ngheä thuaät voâ cuøng ñoäc ñaùo. 
Hoaøng “ñöôïc” Nam Cao moå xeû veà caùi xaáu caû nhaân hình laãn nhaân tính. Gheùt cay gheùt ñaéng 
 vaên xuoâi khaùng Phaùp – TTLT Vónh Vieãn 89 
Hoaøng laãn caùi “tuyùp” ngöôøi nhö Hoaøng trong xaõ hoäi ñöông thôøi. Nam Cao ñaõ raát thaâm thuyù 
khi ñaët Hoaøng ôû beân caïnh con choù cuûa anh ta. Con choù Hoaøng cheát, “cheát khoâng phaûi vì chuû 
noù khoâng tìm noåi moãi ngaøy vaøi laïng thòt boø ñeå noù aên, maø noù cheát coù leõ v